Ίσως να έχετε ακούσει τον όρο «Το φαινόμενο της πεταλούδας». Ίσως από αναφορές σε ταινία που φέρει αυτή τη φράση για τίτλο, ίσως στη ροή κάποιας συζήτησης, σε ιστορικές αναφορές ή ακόμα και σε αναλύσεις πολιτικού, οικονομικού, κοινωνικού, ψυχολογικού περιεχομένου. Στα δικά μου αυτιά έφτασε πολλά χρόνια πριν, εντελώς τυχαία.
Όλα ξεκινούν από τη λεγόμενη «Θεωρία του Χάους». Το Χάος, πανάρχαια έννοια, από τα συστατικά του σύμπαντος, και σαν όρος και έννοια παρόν σε επιστήμη, θρησκεία, ψυχολογία.
Η Θεωρία του Χάους, λοιπόν, μελετά τη συμπεριφορά ορισμένων μη γραμμικών δυναμικών συστημάτων, που είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις αρχικές συνθήκες. Μικρές διαφορές στις αρχικές συνθήκες, σε σφάλματα στρογγυλοποίησης σε αριθμητικούς υπολογισμούς για παράδειγμα, ελάχιστες διαφοροποιήσεις ακόμα και μερικών δεκαδικών ψηφίων αποδίδουν πολύ διαφορετικά αποτελέσματα για τα δυναμικά συστήματα, ακόμα και σε τρομερό βαθμό, καθιστώντας τη μακροπρόθεσμη πρόβλεψη αδύνατη σε γενικές γραμμές. Αυτό συμβαίνει παρ’ όλο που αυτά τα συστήματα είναι αιτιοκρατικά («ντετερμινιστικά»), πράγμα που σημαίνει ότι η μελλοντική συμπεριφορά τους καθορίζεται πλήρως από τις αρχικές συνθήκες τους, χωρίς να εμπλέκονται τυχαίες παράμετροι. Αυτή η συμπεριφορά είναι γνωστή ως ντετερμινιστικό χάος, ή απλά χάος.
Πώς γεννήθηκε όμως «το φαινόμενο της πεταλούδας»;
Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Αμερικανό μετεωρολόγο Έντουαρντ Λόρεντζ τη δεκαετία του 1960, όταν μελετούσε, μέσω αριθμητικής επίλυσης σε υπολογιστή, ένα σύστημα διαφορικών εξισώσεων που προσομοίωνε τα καιρικά φαινόμενα ενός εξιδανικευμένου, απλουστευμένου μοντέλου της γήινης ατμόσφαιρας. Σκοπός ήταν η προσπάθειά του να ανακαλύψει ένα μοντέλο πρόγνωσης καιρού. Ο Λόρεντζ παρατήρησε, λοιπόν, ότι πολύ μικρές διαφορές στις αρχικές τιμές του μοντέλου δημιουργούσαν τεράστιες διαφορές στα τελικά αποτελέσματα. Κι όχι μόνο αυτό αλλά και ότι οι τροχιές της λειτουργίας και των αποτελεσμάτων του συγκεντρώνονταν με το χρόνο και τις επαναλήψεις σε μία συγκεκριμένη οριοθετημένη περιοχή, που της δόθηκε το όνομα «Παράξενος Ελκυστής», χωρίς να τέμνονται, και το σχήμα τους, αν το σχεδίαζε κανείς σε τρισδιάστατο χώρο, έμοιαζε με τα φτερά μίας πεταλούδας.
Κάπως έτσι απέκτησε τη θέση του σε τούτο τον κόσμο αλλά και το όνομά του το συγκεκριμένο φαινόμενο. Μάλιστα μια λογοτεχνική απόδοσή του, ευρύτατα γνωστή, σαν από εκείνα τα γνωμικά στη λίστα του πνεύματος της ανθρωπότητας, είναι: «Μία πεταλούδα που θα κουνήσει τα φτερά της στον Αμαζόνιο μπορεί σε βάθος χρόνου να προκαλέσει τυφώνα στην Κίνα».
Αυτά στο πεδίο των μαθηματικών. Στη ζωή και στην ψυχή του ανθρώπου όμως τι στο καλό τυφώνα μπορεί να φέρει, αν μπορεί, ένα τόσο δα φτερούγισμα;
Κι όμως… Ένα μικρό, απειροελάχιστο τίναγμα κάποιων «φτερών» μπορεί να φέρει λυτρωτικές βροχές ευτυχίας και ευδαιμονίας αλλά και έως και συντριπτικές λαίλαπες που δεν αφήνουν τίποτα που να μην το ξεθεμελιώσουν.
Γιατί ναι, τίποτα, μα τίποτα δεν είναι αμελητέο, χωρίς υπόσταση, σημασία και συνέπειες. Μια φράση, μια λέξη, μια σιωπή, μια παρουσία ή μια απουσία, κάτι που κάνουμε ή δεν κάνουμε, έστω και μια απειροελάχιστη, φαινομενικά αμελητέα, αδιάφορη κίνηση, πράξη, συμπεριφορά, ακόμα και χωρίς κίνητρο, ακόμα και τυχαία ή κατά λάθος, ένα βλέμμα ή η απουσία του μπορεί να αποτελέσει την αρχή μιας αλυσιδωτής αντίδρασης που με τον καιρό, κάποια στιγμή θα σαρώσει τα πάντα, είτε θετικά είτε αρνητικά. Είτε φέρνοντας φως είτε σκοτάδι. Μιας αλυσιδωτής αντίδρασης που την πορεία της πολλές φορές, τις περισσότερες, δε μπορείς καν να τη υποψιαστείς, πόσο μάλλον να την πιθανολογήσεις, να προβλέψεις τι θα φέρει. Ο «Παράξενος Ελκυστής» της «πεταλούδας» (ψυχή την έλεγαν την πεταλούδα στα αρχαία ελληνικά) που κατοικεί μέσα στον άνθρωπο είναι ό, τι πιο απρόβλεπτο, φωτεινό και ερεβώδες την ίδια στιγμή, ιερό και αμαρτωλό, γοητευτικό και τρομακτικό, συγκλονιστικό και εφιαλτικό έχει υπάρξει ποτέ.
